Interocepcja w ostatnim czasie stanowi ciekawy temat do dyskusji w obszarach integracji sensorycznej. A czym właściwie jest?
Człowiek posiada osiem zmysłów, wśród nich są zmysły zewnętrzne takie jak: wzrok, słuch, smak, węch, oraz zmysły wewnętrzne, takie jak układ przedsionkowy, propiriocepcja oraz interocepcja. Wszystkie zmysły przewodzą informacje płynące zarówno z zewnątrz jak i z wnętrza ciała człowieka do układu nerwowego, to ich prawidłowe przewodzenie umożliwiają adekwatną reakcję organizmu na zmieniające się warunki.
Interocepcja jest sposobem komunikacji, wymiany informacji między układem nerwowym, a naszym ciałem. Innymi słowy jest procesem, w którym ciało mówi naszemu mózgowi, co dzieje się w jego wnętrzu determinując odpowiednie reakcje organizmu. Początkowo określano ją, jako czucie trzewne, czyli czucie narządów wewnętrznych. Jednakże działanie tego zmysłu rozciąga się także na czucie w obrębie: skóry, naczyń i nerwów, mięśni oraz stawów i kości. Interocepcja mówi nam o tym, co dzieje się wewnątrz naszego ciała, jest ważnym głosem w kierunku dobrostanu naszego zdrowia gdyż między innymi komunikuje o ruchach jelit, biciu serca, odczuwalnym ciśnieniu krwi, oddychaniu, odczuciu głodu, sytości, a także parcia na pęcherz oraz odczuwalnym miejscu i rodzaju bólu, to z kolei jest ważnym wskaźnikiem naszego samopoczucia.
Interocepcja, rozumiana, jako zmysł, znajduje się w korze mózgowej zbudowanej z istoty szarej zwanej „wyspą”, do której docierają sygnały z różnych części ciała. Wyspa używa tych odczuć do interpretowania, między innymi, naszych stanów emocjonalnych. System ten pomaga nam reagować emocjami na to, co nas spotyka, utrzymywać stan czujności, regulować rytm snu i czuwania. U osób z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu tej częścią kory mózgowej obserwuje się zaburzenia emocji, objawiające się m.in. brakiem empatii, trudnościami w rozumieniu, ekspresji i przeżywaniu emocji.
Właściwe procesy interocepcji konieczne są także do uświadamiania sobie swoich odczuć, bez których nie bylibyśmy w stanie posiadać świadomości siebie, własnych potrzeb, a w następstwie również i potrzeb innych ludzi. U osób z dobrze działającą interocepcją można zauważyć wysoki poziom empatii, współodczuwania, czyli umiejętności wyobrażenia sobie uczuć oraz stanów emocjonalnych innych, a co za tym idzie lepszego rozumienia nie tylko siebie, ale również innych ludzi. Interocepcja ściśle związana jest z naszymi emocjami, motywacją, podejmowaniem decyzji, przestrzeganiem przez nas czasu, zdrowiem, odczuwaniem bólu, zaburzeniami odżywiania, uzależnieniami jak i relacjami społecznymi. Jest to zmysł, który alarmuje nas o niebezpieczeństwie poprzez odczuwanie bólu, ale także objawów stresu płynących z ciała ( przyśpieszone tętno, uczucie ściskania w żołądku, fala uderzenia ciepła) Interocepcja zmusza nas do działania, stawia w gotowości, aby zapewnić nam adekwatne funkcjonowanie w zmieniających się warunkach i otoczeniu. Prawidłowe funkcjonowanie interocepcji w znaczący sposób oddziaływuje na nasze umiejętności samoregulacji, czyli rozpoznawania przyczyn i zmniejszania siły impulsów, a kiedy trzeba włączenie mechanizmów hamujących. Samoregulacja jest nam bardzo potrzebna w aspekcie biologicznym (ogólnie przyjęty dobrostan oraz reakcje chroniące zdrowie i życie), emocjonalnym (rozpoznawanie uczuć i panowanie nad nimi), społecznym (relacje prospołeczne), a także poznawczym (umiejętność zdobywania nowych umiejętności).
Dzisiaj żyjemy w czasach, gdy różnego typu bodźce (wzrokowe, słuchowe itp.) bombardują nas na każdym kroku, trudno w ich nadmiarze a czasem nawet chaosie, wyodrębnić te znaczące lub uszeregować je zgodnie z naszymi potrzebami. Dotyczy to zarówno dorosłych jak i dzieci. W przypadku osób zmagających się z trudnościami w obszarze przetwarzania sensorycznego (także w obszarze introcepcji), sytuacje, które większość osób uważa za bezproblemowe dla nich pozostają trudne, stresujące i mimo wkładanego wysiłku często kończą się niezadawalającym efektem. To tak jakby ktoś niemający kłopotów ze wzrokiem nagle założył szkła oddalające i miał wykonać, precyzyją czynność lub podczas rozmowy telefonicznej słyszał tylko część wypowiedzi rozmówcy, a resztę stanowiły dźwięki zupełnie niezidentyfikowane o wysokim natężeniu.
Przyglądając się dzieciom i ich trudnościom w zakresie przetwarzania sensorycznego, można zaobserwować trudności w obrębie przetwarzania bodźców płynących do zmysłu, jakim jest introcepcja.
Gdy mówimy o dzieciach, u których proces hamowania jest zaburzony i w związku z tym „czują zbyt dużo” - nadmiernie odczuwają bodźce możemy zaobserwować:
- intensywniejsze odczucie głodu, w związku z tym odczuwany dyskomfort sygnalizowanie wręcz bólu, oraz chęć zaspokojenie głodu lub pragnienia natychmiast, a przy braku możliwości wpadanie w złość w płacz.
- intensywniejsze odczuwanie potrzeb fizjologicznych (częste korzystanie z toalety),
- intensywniejsze odczuwanie bólu nawet przy lekkim uderzeniu,
- intensywne zmian w temperaturze otoczenia,
Dzieci mogą w konsekwencji reagować lękowo, sygnalizować ból lub być nadmiernie pobudzone i mieć problemy z koncentracją swojej uwagi na innych ważnych w danym momencie zadaniach.
Dzieci, u których procesy hamowania bodźców są zbyt mocno uaktywnione, dlatego potrzebują mocniejszych doznań sensorycznych, możemy zaobserwować natomiast:
- dziecko nie odczuwa potrzeby odpoczynku, nie czuje zmęczenia, nie dostrzega symptomów adekwatnych po wysiłku fizycznych ( przyśpieszony oddech, bicie serca),
- nie odczuwa złego samopoczucia związanego ze zbliżającą się chorobą,
- nie odczuwa bólu, przez co dziecko nie potrafi zareagować w sytuacji zagrożenia,
- ma problemy w rejestrowaniu stanu głodu, co w konsekwencji może prowadzić do zaburzeń odżywiania,
- problem z odczuwaniem potrzeb fizjologicznych, sygnalizowanie w sytuacji, gdy jest już za późno ( może to utrudniać odpieluchowanie dziecka we wczesnym etapie życia),
Dzieci z problemami z różnicowaniem informacji płynących z wnętrza ciała może dotyczyć stopnia nasilenia, miejsca występowania, a także rodzaju (burczeniu brzucha, ucisku związanego ze stresem).
Zaburzenia w zakresie intrerocepcji może mieć poważne konsekwencje w funkcjonowaniu w życiu codziennym, a tym samym utrudniać wiele kwestii życia codziennego:
• Trening czystości (zgłaszanie potrzeb fizjologicznych),
• Funkcjonowanie emocjonalne,
• Występowanie ewentualnych trudności żywieniowych,
• Funkcjonowanie w grupie,
• Koncentrację uwagi,
• Występowanie zachowań niebezpiecznych, podejmowanie ryzykownych aktywności,
• Regulację rytmu snu i czuwania
Interocepcja jest, więc ściśle związana z rozpoznawaniem i rozumieniem emocji. Lepsza zdolność interoceptywne odnoszą się do lepszej regulacji emocji. Dla dzieci z obniżoną świadomością interoceptypwną bodźce mogą wywoływać różne reakcje. Dziecko może odczuwać niepokój, reagować impulsywnie, manifestować swoje emocje w zróżnicowany sposób.
Interocepcja, zatem jest bardzo ważna w samoregulacji, czyli umiejętności odczytywania tego, co czujemy oraz adekwatnej reakcji.
Badacze coraz częściej zajmują się zagadnieniem interocepcji, Aleksandra Światowska stworzyła listę kontrolną dla rodziców dzieci, u których obserwuje się zachowania świadczące na zaburzenia w tym zakresie.
Lista kontrolna Interocepcja (autor Aleksandra Światowska):
1. Czy dziecko posiada umiejętność nazywania swoich emocji?
2. Czy dziecko rozpoznaje sytuację, która może wywołać określoną emocję?
3. Czy potrafi ocenić, na jakim poziomie regulacji obecnie się znajduje?
4. Czy dziecko sygnalizuje pragnienie?
5. Czy dziecko sygnalizuje głód / sytość?
6. Czy sygnalizuje potrzeby fizjologiczne?
7. Czy dziecko sygnalizuje zmęczenie / senność?
8. Czy dziecko sygnalizuje, że jest mu za zimno bądź za gorąco?
9. Czy sygnalizuje, że odczuwa ból?
10. Czy dziecko rozpoznaje emocje innych ludzi?
Analizując powyższe aspekty funkcjonowania małego człowieka, możemy dostrzec, w jaki sposób potrafi on regulować swoje stany, odczucia, reakcje płynące z ciała, oraz adoptować do zmieniających się warunków lub funkcjonować w nowych sytuacjach. Możemy określić, na jakim etapie samoświadomości i regulacji jest nasze dziecko oraz w jakich aspektach wymaga wsparcia.
Pamiętajmy jednak, iż lista kontrolna, stanowi tylko pomoc w nakreśleniu grupy ewentualnych trudności dziecka, które mogą mieć różne uwarunkowania. Jednakże w przypadku niepokojących zachowań dziecka w tym zakresie, które nie zmieniają się wraz z wiekiem i poziomem dojrzałości dziecka, a raczej nasilają się warto zasięgnąć porady specjalisty.
Marta Ryszka
Literatura:
1. Interocepcja o ty jak świadomość ciała wypływa na nasze emocje i jak pomóc dziecku poprawić świadomość interoceptywną, Aleksandra Światowska (skrypt),
2. Self Reg, dr Stuart Shanker, Teresa Barker, wyd. Mamania, Warszawa