Częstym pytaniem rodziców, z jakim się spotykam w mojej pracy zawodowej, jest: czy to już nadpobudliwość? Zadają je rodzice dzieci będących praktycznie na każdym etapie rozwoju.
Nadpobudliwość psychoruchowa stała się od jakiegoś czasu terminem bardzo popularnym i chętnie wykorzystywanym na określenie zjawisk, które niewiele mają z nią wspólnego. Nie każde dziecko, które łamie zasady, ma trudności z koncentracją uwagi czy jest niegrzeczne możemy nazwać dzieckiem nadpobudliwym. Istnieją jasne kryteria, które muszą być spełnione, aby określone zachowania dziecka można było nazwać nadpobudliwością psychoruchową. Przede wszystkim należy mieć świadomość, że pewne zachowania są właściwe różnym etapom rozwoju dziecka. Na przykład dwulatek często będzie mówił „nie”, „to jest moje”. Będzie uparty, nieelastyczny, może łatwo wpadać złość, co nie oznacza, że ma ADHD. Są to zachowania charakterystyczne dla dziecka w wieku dwóch lat i wynikają z jego rozwoju społeczno- emocjonalnego. Powinny się pojawić, aby dziecko mogło przejść na kolejny etap rozwojowy.
Nadpobudliwość psychoruchowa to termin medyczny, którego pełna nazwa brzmi: „zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi”. Jest to zaburzenie neurorozwojowe o zróżnicowanej etiologii. By można było mówić o nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka muszą zostać spełnione określone kryteria oraz przeprowadzona szeroka i wieloaspektowa diagnoza.
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej układają się w trzy grupy obejmujące: impulsywność, wzmożoną aktywność ruchową oraz zaburzenia koncentracji uwagi.
Wyobraźmy sobie taką sytuację: dwoje dzieci idzie do szkoły i widzi po drugiej stronie ulicy koleżankę. Jedno z nich natychmiast przebiega przez jezdnię, nie patrząc na nadjeżdżające samochody ani na to, co się dzieje wokół. Drugie zatrzymuje się, rozgląda i spokojnie przechodzi na drugą stronę ulicy. Pierwsze dziecko zadziałało pod wpływem impulsu, którego nie było w stanie kontrolować. Tak właśnie postępują dzieci z ADHD. Najczęściej wiedzą one, co powinny zrobić, ale tego nie robią. Znają reguły, ale mają kłopoty z ich zastosowaniem. Mają także trudności z przewidywaniem konsekwencji swoich działań. Rezultatem tego są zachowania, które w codziennym życiu są trudne do zaakceptowania: częste wtrącanie się do rozmowy, przypadkowe, nieumyślne niszczenie rzeczy, brak umiejętności zaplanowania swoich działań. Ma to swoje konsekwencje w funkcjonowaniu szkolnym – pojawiają się trudności z organizacją pracy na lekcji i podczas odrabiania zadań domowych. Często towarzyszą temu chaos i bałagan.
Dzieci z trudnościami w kontroli impulsywności to często dzieci, które udzielają odpowiedzi, zanim pytanie zostanie zadane do końca, nie potrafią poczekać na swoją kolej podczas gier i zabaw, często przerywają lub przeszkadzają innym podczas rozmowy. Dzieci z ADHD reagują też bardziej emocjonalnie na spotykające ich wydarzenia niż ich rówieśnicy i szybciej przechodzą między nastrojami – od dobrego humoru do złości i odwrotnie.
Drugą grupą objawów, jakie należy uwzględnić, mówiąc o ADHD, jest nadruchliwość. O nadruchliwości możemy mówić wtedy, kiedy dziecko cechuje nadmierna, niczym nieuzasadniona aktywność ruchowa, oczywiście w porównaniu z innymi dziećmi w jego wieku lub z dziećmi na tym samym poziomie rozwoju (np. dziecko chodzi po klasie w czasie lekcji, wspina się na meble, biega po domu bez wyraźnej potrzeby). Wzmożona ruchliwość będzie towarzyszyła dziecku także w obrębie ciała, na przykład podczas siedzenia w ławce będzie się wierciło, kręciło, huśtało na krześle, bawiło przedmiotami znajdującymi się w zasięgu rąk.
Ostatnią grupą objawów wskazujących na występowanie nadpobudliwości psychoruchowej są trudności w zakresie koncentracji uwagi, a więc słabsza zdolność do koncentrowania się na wykonywanym zadaniu. Dotyczy ona zarówno skierowania uwagi (np. rozpoczęcia słuchania), jak i jej utrzymania (np. ciągłego słuchania). Dzieci nadpobudliwe mają problemy z zastosowaniem się do instrukcji, skupieniem się na jednej czynności (często przechodzą do drugiej czynności, nie kończąc poprzedniej), wykonywaniem do końca zleconych zadań, odrabianiem lekcji lub czytaniem zadanego tekstu, słuchaniem tego, co się do nich mówi, pamiętaniem o zabraniu wszystkich rzeczy niezbędnych do wykonania czynności (przyborów szkolnych, książek, zabawek lub narzędzi), zapamiętaniem tego, co było zadane, z zapisaniem wszystkiego, co podano na lekcjach, gubieniem i zapominaniem rzeczy.
U każdego dziecka obraz nadpobudliwości psychoruchowej może wyglądać inaczej. U jednych dzieci na plan pierwszy wysuwają się objawy wzmożonej ruchliwości, a trudności z koncentracją uwagi i impulsywność nie są aż tak wyraźne. U innych może być odwrotnie – pojawiają się przede wszystkim trudności w zakresie koncentracji uwagi, a mniejsza może być nadruchliwość.
Stwierdzenie, czy dziecko ma zespół nadpobudliwości psychoruchowej wymaga wieloaspektowej diagnozy przygotowanej przez specjalistów: psychologa, psychiatrę, lekarza rodzinnego i neurologa. . Warto podkreślić, że nadpobudliwość psychoruchowa ujawnia się przed siódmym rokiem życia i aby ją zdiagnozować, objawy muszą utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy i występować we wszystkich środowiskach, w jakich funkcjonuje dziecko: w szkole i w domu. Jeśli dziecko zachowuje się w niepokojący sposób tylko w szkole lub tylko w domu, przyczyn takiego zachowania należy szukać gdzie indziej.
Jak sobie radzić, kiedy już przeszliśmy całą drogę diagnostyczną i wiemy, że dziecko ma zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem koncentracji uwagi. Przede wszystkim należy pamiętać, że zachowanie dziecka, nie wynika z jego złej woli, ani nie jest intencjonalne. Jest niezależne od niego i trudno mu je kontrolować. Trzeba więc wykazać zrozumienie i empatię. Warto też zadbać o to, aby wprowadzane działania dotyczące pracy z dzieckiem były spójne we wszystkich środowiskach w jakich ono funkcjonuje ( dom, szkoła, świetlica, dziadkowie). Pomocne będzie stworzenie stałego planu dnia, ustalenie reguł obowiązujących w domu i w szkole. Nie powinno się karać dziecka za impulsywność, trudności z koncentracją uwagi nadruchliwość. Karanie tylko wzmacnia takie zachowania. Przede wszystkim należy skupiać się na konsekwencjach pozytywnych, czyli nagrodach rozumianych jako pochwały, których stosowanie zachęca dzieci do prawidłowego zachowania. Dzieci powinny być chwalone tak często jak to możliwe. Natomiast kary powinny być adekwatne do czynu- nie przesadzone. Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową często miewają trudności szkolne, pomimo tego, że prezentują bardzo dobre możliwości poznawcze. W takiej sytuacji pomocna może być opinia poradni wskazująca na mocne i słabsze strony dziecka oraz dająca szczegółowe wskazówki do pracy podczas lekcji.
Trzeba pamiętać, że dzieci z nadpobudliwością psychoruchową, to dzieci z dużym poziomem energii, ciekawością poznawczą i wyobraźnią. Tylko od nas zależy jak pokierujemy tym potencjałem dziecka. Czy to, że dziecko się wierci podczas pracy będzie problemem nie do przejścia, czy zadamy sobie pytanie „co mogę zrobić inaczej, aby dziecku pomóc?”.
Opracowała Agnieszka Mandziak
Na podstawie:
Anita Bryńska, Magdalena Skotnicka, Agnieszka Pisula, Tomasz Wolańczyk, Artur Kołakowski, ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej, Gdańsk 2012.